مطالعه وضعیت زنان ایرانی در دوره ساسانی کار سختی است. با وجود آن که دوره ساسانی از نظر زمانی به ما نزدیکتر از دوره هخامنشی هست، ولی ما نکات متناقض بیشتری نسبت به دوره های قبلی، در این دوران میبینیم. تضاد بین محققین به اندازه ای پر رنگ است، که در سایه آن ، زندگی واقعی ایرانیان آن زمان رنگ باخته است. نکته دیگری که نباید فراموش کنیم، طول عمر طولانی این سلسله است. ساسانیان بیش از ۴ قرن قدرت برتر منطقه ای گسترده - شامل ایران کنونی ، عراق، ارمنستان، افغانستان، بخش هائی از ترکیه ، سوریه، و پاکستان - بوده اند. در طی این قرون، قدرت آنها به همراه سیاست های اجتماعی و حقوقیشان نوسانات فراوانی داشته است. ضمنا یاد آوری میکنم بیشتر این محققین ، علاقه فراوانی دارند که "سیستم قضائی ساسانیان" و " مذهب زرتشتی " را به صورت مترادف و هم معنی به کار ببرند. این دقیقا مثل این هست که ما امروز " رژیم اسلامی حاکم بر ایران " و "اسلام"را دو مفهوم یکسان فرض کنیم. بنا بر این من ناچارم برای فهم سیستم قضائی ساسانیان باز هم به دین زرتشتی باز گردم. گاتها، کهن ترین اثر زرتشتی است ، که پس از گذر از دوران متعدد تاریخی، امروزه به دست ما رسیده. بسیاری از نقل قول های مستقیم زرتشت را در این متون میخوانیم (از مقدمه ترجمه انگلیسی گاتها ، ص. iii )
در گاتها وقتی زرتشت با انسان صحبت میکند، خطابش هم به زن است و هم به مرد : " به بالاترین سطح حقیقت گوش فرا دهید، و به ان توجه کنید، با ذهن های روشن ، و هر کدام از زن ها و مرد ها، راه خویش را انتخاب کند، از میان دو راه نیکی و بدی" ( یسنا ، ۳۰، آیه ۲
بنابر این ، یک زن همانند یک مرد، حق انتخاب بین نیکی و بدی را خواهد داشت ، و این حاکی از به رسمیت شناختن بلوغ فکری و دانائی زن و مرد به یک اندازه میباشد. خانم احمد(۱۹۹۸ ) در کتاب معروف خود، میگوید که به علت قوانین زرتشتی، زنان جایگاهی بین انسان و شی داشته اند. (ص. ۲۱ ) دلیل ایشان برای چنین ادعائی، اشاره به حق شوهر برای وام دادن همسرش به مردی دیگر بدون رضایت زن ، برای امور جنسی و یا خدمات دیگر میباشد. هر چند که احمد از منبعی نقل قول نمیکند، اما من حدس میزنم، احمد به مساله " ازدواج موقت " که توسط پرخانیان (۱۹۸۳) مطرح شده، اشاره میکند. همانطور که پرخانیان مطرح میکند، این نوع ازدواج به صورت نوعی قراداد بین پدر یا همسر زن و مرد دیگری ازاجتماع محلی بوده است، که رویه قانونی خود را داشته و امری مقدس به شمار میرفته است. پریخانیان چیزی از رضایت یا آدم رضایت زن نمیگوید، اما ما میدانیم که به عنوان یک قانون عمومی ، پدر حق شرعی و قانونی برای تحمیل شوهر به دخترش را نداشته است و این امر جرم محسوب میشده. خانوم نشاط معتقدند که این مساله ازدواج موقت به احتمال بسیار زیاد ، به علت عدم وجود تعداد کافی زنان مجرد بوده است. وی شک دارد که دین زرتشتی که زنا را از گناهان بزرگ به شمار می آورد ، موافق به اشتراک گذاشتن همسر بوده باشد مگر این که کمبود شدید زن مطرح بوده باشد. بنابر این ، نتیجه گیری شتابزده احمد، از این اتفاق تاریخی مبنی بر نزول جایگاه زن به اندازه یک شی ، به هیچ عنوان منطقی به نظر نمیرسد.
ویژگی ممتاز سلسله ساسانی، که نه تنها آن را از بقیه سلسله ها ، بلکه آن را از بقیه مناطق ، متمایز میسازد وجود دو پادشاه زن بوده است؛ پوراندخت و خواهرش آذرمیدخت. مورخان و ایران شناسان که ید طولانی در شمارش محدودیتهای دوره ساسانی دارند، معمولا این اتفاق در نوع خود بینظیر را کوچک میشمارند. برای این که به اهمیت این اتفاق پی ببرید یاداوری میکنم، شاه ساسانی جایگاهی خداگونه داشته، دارای قدرت مطلق بوده، و زندگی و مرگ ایرانیان در دستان وی بوده است. (دالا ، ۱۹۲۱ ) فردوسی در شاهنامه درباره پادشاهی پوراندخت مینویسد : اولویت اول این زن، عدالت اجتماعی ، و حذف فاصله بین فقیر و غنی بوده است و تاکید میکند پادشاهی او بر اساس آئین مهر بوده است
.
امکان به پادشاهی رسیدن ، هر چند در غیاب وارث مرد، میتواند به نتایج زیر بیانجامد
در آئین زرتشتی ، منع دینی برای پادشاهی یک زن وجود ندارد. به ویژه این که پادشاه میبایست توسط مغ اعظم تقدیس میشد.
- این اتفاق تاریخی ، مساله اندازه حرم ساسانیان را به صورت جدی زیر سؤال میبرد. اگر اندازه حرم ساسانیان به همان بزرگی که احمد میگوید ( هزاران زن ) بوده است، چگونه حتی یک وارث مرد از این همه همسران پادشاه باقی نماند.
- حضور زنان در عرصه های عمومی ، (علیرغم این که احمد میگوید زنان ساسانی منزوی بوده اند و حجاب میپوشیده اند). زنان ساسانی در جبهه هایجنگ هم حضور داشته اند، و پا به پای مردان میجنگیدند. دجئون و لئو (۱۹۹۱ ) در کتاب مستند جنگهای ایرانیان و رومیان مینویسند: " در بین ارتش پارسیان، بین کسانی که بازوهایشان برهنه بود ، زنان نیز یافت میشدند، زنانی که همانند مردان لباس پوشیده بودند و سلاح داشتند ، چنان زنانی همانند مردان به اسارت گرفته شدند. " (ص. ۶۷)
-تصویر بی حجاب پوراندخت بر روی سکه و تصویر دیگری از ملکه دناک همسر اردشیر دوم ، حجاب پوشی زنان طبقه ممتاز را زیر سؤال میبرد.
- این اتفاق تاریخی ، مساله اندازه حرم ساسانیان را به صورت جدی زیر سؤال میبرد. اگر اندازه حرم ساسانیان به همان بزرگی که احمد میگوید ( هزاران زن ) بوده است، چگونه حتی یک وارث مرد از این همه همسران پادشاه باقی نماند.
- حضور زنان در عرصه های عمومی ، (علیرغم این که احمد میگوید زنان ساسانی منزوی بوده اند و حجاب میپوشیده اند). زنان ساسانی در جبهه هایجنگ هم حضور داشته اند، و پا به پای مردان میجنگیدند. دجئون و لئو (۱۹۹۱ ) در کتاب مستند جنگهای ایرانیان و رومیان مینویسند: " در بین ارتش پارسیان، بین کسانی که بازوهایشان برهنه بود ، زنان نیز یافت میشدند، زنانی که همانند مردان لباس پوشیده بودند و سلاح داشتند ، چنان زنانی همانند مردان به اسارت گرفته شدند. " (ص. ۶۷)
-تصویر بی حجاب پوراندخت بر روی سکه و تصویر دیگری از ملکه دناک همسر اردشیر دوم ، حجاب پوشی زنان طبقه ممتاز را زیر سؤال میبرد.
Dhalla, M.N. (1922), Zoroastrian Civilization, From the Earliest Times to the Downfall of the Lat Zoroastrian Empire 651 AD, Oxford University
Dodgeon, M, Lieu, N. (1991) The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars, (AD 226-363) A Documentary History, Routledge.
Gatha, Translated to English by Mobad Firouz Azargoshasb:
http://www.Zarathushtra .com/
Perikhanian, A. (1983), Iranian Society and Law, The Cambridge History of Iran , Ed by Yarshater, E., Cambridge University Press, volume 3(2), p. 627-680
پست‌ها
